ਦਿਲ ਕੇ ਬਹਿਲਾਨੇ ਕੋ ‘ਮਾਰਕਸ’ ਯਿਹ ‘ਲਤੀਫ਼ਾ’ ਅੱਛਾ ਹੈ.... ਸੁਕੀਰਤ

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ’ਤੇ ਛਾ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੀ ਕਾਢ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਢ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਾ ਸਿਰਫ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਘਰ ਬੈਠੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੱਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਜਾਂ ਨਸ਼ਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਖੁੱਲੇ ਮੰਚ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੋਨੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਛਪੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਐਡੀਸ਼ਨ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ; ਭਾਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਜਿੱਥੇ ਮਰਜ਼ੀ ਬੈਠੇ ਹੋਵੋ।

ਮਈ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਤੋਂ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਮੀਲ ਦੂਰ ਬੈਠਾ ‘ਐਤਵਾਰਤਾ’ ਦਾ ਤਾਜ਼ਾ ਐਡੀਸ਼ਨ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ‘ਸਮਕਾਲ’ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਛਪੇ ਪਰਚਿਆਂ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇੱਕ ਸੂਚਨਾ ਨੇ ਬੜਾ ਅਚੰਭਤ ਕੀਤਾ: ‘ਹੁਣ’ ਦੇ ਤਾਜ਼ਾ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗਾਲਿਬ ਵਿੱਚਕਾਰ ਹੋਏ ਪੱਤਰਚਾਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਛਾਪੇ ਜਾਣ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਰਜ ਸੀ।ਮੂੰਹੋਂ ਆਪਮੁਹਾਰੇ ‘ਅਸੰਭਵ’ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਨਾ ਤਾਂ ਮਾਰਕਸ ਉਰਦੂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਨਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ। ਸੋ ਇਹ ਗੱਲ ਸੰਭਵ ਸੀ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਕੋਲ ਮੇਰਾ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਮਿੱਤਰ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਬਰਕਲੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲੇ ਵਿੱਚ ਸੀਨੀਅਰ ਖੋਜ ਰੁਤਬੇ ਉੱਤੇ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ‘ਅਸੰਭਵ’ ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ: ‘ਹੋਕਸ’, ਯਾਨੀ ਇਹ ਐਵੇਂ ਬੁੱਧੂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ‘ਹੁਣ’ ਨੇ ਕੋਈ ਲਤੀਫ਼ਾ ਛਾਪਿਆ ਹੋਣਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਲਵੀਰ ਪਰਵਾਨਾ ਨੇ ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰੇ ਦੇਖਿਆਂ ਸੱਚ ਮੰਨ ਲਿਆ: ਆਖਰ ਉਸਨੇ ਕਈ ਪਰਚਿਆਂ ’ਤੇ ਨਿਗ੍ਹਾ ਮਾਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਰ-ਸੰਖੇਪ ਝਰੀਟਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਆਈ ਗਈ ਹੋ ਗਈ, ਸੋਚਿਆ ਜਲੰਧਰ ਪਰਤ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਸੰਪਾਦਕ ਨੂੰ ਮਿਹਣਾ ਮਾਰਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਪਰਚਿਆਂ ਦ ਸਮੱਗਰੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵਾਚ ਤਾਂ ਲਿਆ ਕਰੇ।

ਵਤਨ ਵਾਪਸੀ ’ਤੇ ਪਰਵਾਨੇ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਲਤੀਫ਼ੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਵੇਂ ਕਿਉਂ ਜੜ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਜਾਪੇ। ਜਵਾਬ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਲਤੀਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੱਚ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਪੱਤਰ ਲੱਭੇ ਹਨ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਉਲਥਾ ‘ਹੁਣ’ ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਸੰਪਾਦਕੀ ਟਿੱਪਣੀ ਸਮੇਤ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਚਿੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨੇ ਲੱਭਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਾ ਆਵੇ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੰਪਾਦਕ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਲੱਭਤ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਉਮਾਹ ਨਾਲ ਸਵਾਗਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ, ਇਹਨਾਂ ਖਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ।

‘ਹੁਣ’ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਅੰਕ ਲੱਭਿਆ; ਖ਼ਤ ਪੜ੍ਹੇ, ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੀ ਨਕਲੀ ਹੀ ਜਾਪੇ। ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਸੋਝੀ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮਾਰਕਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੂੰ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਇਹ ਖ਼ਤ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸਦਾ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਪਦਾ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲਾਂਭੇ ਵੀ ਕਰ ਦਿਆਂ ਕਿ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੇ ਜਿਸ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ ਆਪਣੇ ਖ਼ਤ ਵਿੱਚ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸਨੇ ਭਲਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਿਸ ਜੁਬਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ।(1867 ਵਿੱਚ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦਾ ਉਲਥਾ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ!!!), ਖ਼ਤ ਦੀ ਸੁਰ-ਸ਼ੈਲੀ ਹੀ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਅਖੀਰਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ: ‘ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਆਧੁਨਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਏਸ਼ੀਆਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ’।

ਕੋਈ ਪੁੱਛੇ ਕਿ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਇਹ ਗਿਆਨ ਕਿੱਥੋਂ ਸੀ, ਕਿ ਗ਼ਾਲਿਬ ਪੱਛਮੀ ਆਧੁਨਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੇ ਹੈ ਵੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਗ਼ਾਲਿਬ ਏਸ਼ੀਆਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੇਮੁੱਖ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਨਸੀਹਤ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਦੇਣੀ ਪੈ ਗਈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਮਾਰਕਸ ਵੱਲ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦਾ ਜਵਾਬੀ ਖ਼ਤ, ਖ਼ਤ ਘੱਟ ਅਤੇ ਪੈਰੋਡੀ ਵੱਧ ਜਾਪਦਾ ਸੀ।

ਇਹਨਾਂ ਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਲੋੜ ਭਾਸੀ।

ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਉੱਤੇ ਮਾਰਕਸ+ਗ਼ਾਲਬ ਫਰੋਲਣ ਉੱਤੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਖ਼ਤ ‘ਬਾਗੀ’ ਨਾਂਅ ਹੇਠਲੇ ਇੱਕ ਬਲੌਗ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪਏ। ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆਂ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਖ਼ਤ ਹੋਰ ਵੀ ਹਾਸੋ-ਹੀਣਾ ਜਾਪਿਆ। ਏਂਗਲਜ਼ (ਓਨਗਲੲਸ) ਦਾ ਨਾਂਅ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਏਂਜਲਜ਼ (ਅਨਗੲਲਸ) ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਮ-ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਹਿੱਜੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਵੀ ਵੱਲ ਨਾ ਹੋਵੇ। (ਇਹੋ ਗਲਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ‘ਹੁਣ’ ਨੇ ਕਈ ਥਾਂਈ ਦੁਹਰਾਈ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਅੱਡਰੀ ਗੱਲ ਹੈ) ਅਤੇ ਜਿਸ ਸਤਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਖਿਚਿਆ ਸੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ‘ਮੂਲ’ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਐਨ ਉਲਟ ਮਤਲਬ ਵਾਲੀ ਸੀ, ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਤਰ ਹੈ: ੇੋੁ ਸਹੋੁਲਦ ਸਟੁਦੇ ਟਹੲ ਮੋਦੲਰਨ ਪਹਲਿੋਸੋਪਹਇਸ ੋਡ ਟਹੲ ਾੲਸਟ ਟਹੲਨ ਟਹੲ ੋੁਟਮੋਦੲਦ ੳਨਦ ੁਨਾੋਰਕੳਬਲੲ ਟਹੋੁਗਹਟਸ ੋਡ ੳਸੳਿਨ ਸਚਹੋਲੳਰਸ. ਯਾਨੀ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵੇਲਾ ਵਿਹਾ ਚੁੱਕੇ ਅਤੇ ਨਾਕਾਰਸਾਜ਼ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਥਾਂ ਪੱਛਮ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਫਲਸਫ਼ਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ ਕਿ ‘ਮਾਰਕਸ’ ਦੀ ਇਹ ਗੈਰ-ਮਾਰਕਸੀ ਸਤਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਪੱਛਮੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹੈਂਕੜ ਦੀ ਬੋਅ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਲਥਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਚੁਭੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਉਲਟਾ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੂਲ ਪੜ੍ਹ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸ਼ੱਕ ਯਕੀਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਖ਼ਤ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ’ਤੇ ਪਰੋਸ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਛਲ-ਪੱਤਰਾਂ ਜਾਂ ਮਖੌਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਪਰ, ਬਾਗ਼ੀ ਦੇ ਬਲੌਗ ਨੇ ਵੀ ‘ਵੌਇਸ ਔਫ਼ ਅਮੈਰਿਕਾ’ ਦੀ ਉਸੇ ਆਬਿਦਾ ਰਿਪਲੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਦਾ ਜਿਕਰ ‘ਹੁਣ’ ਦੀ ਸੰਪਾਦਕੀ ਟਿੱਪਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੀ: ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ’ ਚਿੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਭ ਕੇ ਸਾਡੇ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਿਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਬੀਬੀ ਦਾ।

ਹੁਣ ਮੈਂ ਬੀਬੀ ਆਬਿਦਾ ਰਿਪਲੀ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਠਾਣੀ। ਇਹ ਕੰਮ ਕੋਈ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਸ ਨਾਮ ਹੇਠ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਉੱਤੇ ਕਈ ਸਫ਼ੇ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਸਾਰੇ ਹੀ ਸੰਜੀਦਾ ਮਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ। ਜੇ ਉਸ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਕੁਝ ਜੁੜਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਭਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਨ ਇਹ ਦੋ ‘ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ’ ਖ਼ਤ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫ਼ੈਜ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ ਬਾਰੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਸਮਾਗਮ ਦੀ ਸੰਚਾਲਕ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਦਰਜ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ ਉੱਤੇ ਉਸਦਾ ਈ-ਪਤਾ ਵੀ ਦਰਜ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਪਤੇ ਉੱਤੇ ਈ-ਰੁੱਕਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ; ਅਜੇ ਘੰਟਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਕਿ ਆਬਿਦਾ ਰਿਪਲੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਵੀ ਆ ਗਿਆ। (ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਾਢ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਜਿੰਦਾਬਾਦ)।

ਮੇਰੇ ਰੁੱਕੇ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਆਬਿਦਾ ਰਿਪਲੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦਾ ਇੰਨ ਬਿੰਨ ਉਲਥਾ ਪੇਸ਼ ਹੈ:

1. ਪਿਆਰੇ ਆਬਿਦਾ ਜੀ,

ਮੈਂ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਲੇਖਕ/ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਾਂ।ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪੰਜਾਬੀ ਰਸਾਲੇ ਨੇ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਛਾਪਿਆ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਮੁਤਾਬਕ 1867 ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਗ਼ਾਲਿਬ ਵਿੱਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਵੌਇਸ ਔਫ਼ ਅਮੈਰਿਕਾ’ ਦੀ ਡਾ: ਆਬਿਦਾ ਰਿਪਲੀ ਨੇ ਲੱਭਿਆ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ‘ਸਰਚ’ ਪਾਈ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਖ਼ਤਾਂ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਤੁਹਾਡੇ ਕੀਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਕੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਫੌਰਨ ਸਹਾਮਣੇ ਆ ਗਈ। ਦਰਅਸਲ, ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਖ਼ਤਾਂ ਨਾਲ ਅਸਿੱਧੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਕੜੀ ਲੱਭਦੀ ਹੈ: ‘ਬਾਗ਼ੀ’ ਨਾਂਅ ਦੇ ਇੱਕ ਬਲੌਗ ਉੱਤੇ।

ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਤੇ ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕੋਈ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਨਾਂਅ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਮੌਜੂ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ!

ਧੰਨਵਾਦੀ ਹੋਵਾਂਗਾ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ (ਜਾਂ ਨਕਲੀ) ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਸਤਰ ਲਿਖ ਭੇਜੋ।

2. ਪਿਆਰੇ ਸੁਕੀਰਤ ਜੀ,

ਮਾਰਕਸ-ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੇ ਇਹ ਖ਼ਤ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਲਤੀਫੇ ਵਾਂਗ ਲਿਖੇ ਸਨ। ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ, ‘ਵੌਇਸ ਔਫ਼ ਅਮੈਰਿਕਾ’ ਨੇ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪਾਦਕੀ ਟਿੱਪਣੀ ਸਮੇਤ ਛਾਪ ਦਿੱਤਾ।ਵੈਬ-ਸੰਪਾਦਕ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਲੱਭੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਜੋੜ ਕੇ ਉਹ ਇਸ ਲਤੀਫੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸੁਆਦਲਾ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਟਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ, ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਾਇਟਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੰਨਿਆਂ ’ਤੇ ਉਤਾਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਸਨੂੰ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਵੀ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਜਦੋਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਪਹਿਲੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਮੈਂ ਈ-ਰੁੱਕੇ ਰਾਹੀਂ ਸਥਿਤੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੱਲ ਜਿਉਂ ਦੀ ਤਿਉਂ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ।

ਭਲਾ ਮਾਰਕਸ ਉਰਦੂ ਪੜ੍ਹਨੀ-ਲਿਖਣੀ ਕਿੱਥੋਂ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਇਹ ਤਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਕਹੇ ‘ਮਿਰਜਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ’। ਇੰਝ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਕੋਈ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਲਪਨਾ ਜਰੂਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਆਪਣੀ ਸ਼ੰਕਾ ਜਾਹਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ।

ਹੁਣ ਦੱਸੋ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ, ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖੀਏ?